Kapadokya Freskleri

Dönemin yaşayanlarının yerleşik hayata geçerken dini işlevi sonradan kazandırılan mağara kiliseleri Kapadokya’nın vadilerinde kendisine yer bulmuştur. Burada yer alan Çavuşin, Soğanlı, Zelve, Göreme, Ürgüp ve Pristrema vadilerinde onlarca kilise söz konusudur. Özellikle Göreme bölgesinde yer alan Kızlar ve Erkekler Manastırı, Karanlık Kilise, Aziz Basileus Kilisesi, Malta Haçlı Kilise, Elmalı Kilise, Azize Catherine Şapeli, Yılanlı Kilise, Aziz Barbara Kilisesi, Çarıklı Kilise ile Tokalı Kilise bugünkü açık hava müzesini oluşturmaktadır.  Bu yapıların özellikleri arasında ise bugüne kadar gelen Kapadokya Kilise freskleridir. Kapadokya bölgesi doğal güzellikleri ve yapısı ile uzun yıllar farklı medeniyetlere ev sahipliği yapmıştır. Özellikle Bizanslılar döneminde Hristiyanlığın yayılması çalışmaları buradaki mağara kiliselerinin ortaya çıkmasında öncü olmuştur. Üstelik göçebe halden yerleşik hayata geçme çalışması içerisindeki Kapadokya halkı burada kendisine yerleşim yerleri kurmuştur. Bunların arasında yer altı şehirleri ve mağaralar yer almaktadır.

Kapadokya bölgesinde çevresinde bulunan Güllü Dağı, Erciyes Dağı ve Hasan Dağı’nın püskürttüğü volkanik lavlar bölgede 100 – 150 metre yüksekliğinde doğal tüfler oluşturmuştur. Aynı zamanda bu tüfler zaman içerisinde rüzgarların, yağmurun ve sel sularının etkisi ile yumuşak zeminleri aşındırmış ve peri bacalarını meydana getirmiştir.Şapka gibi duran bu kaya bloğu sert olduğundan dolayı oldu gibi kalmıştır. Bölgede oluşan tüfler zaman içinde burada yaşayan insanların dikkatini çekmiştir. Böylelikle kolay oyulabilir ile işlenebilir olması sayesinde kendilerine yerleşim yerleri, manastır, kilise ve şapeller yapmışlardır. Bu yüzden bölgedeki mağara kiliselerini diğer kiliselerden ayıran en önemli özelliği doğal olarak oluşmalarıdır. Bu nedenle doğal olarak meydana gelen mağaraların dini inanç merkezi yapılmasında Kapadokya kiliseleri freskleri işlevsellik kazandırmıştır.

Nevşehir Kapadokya freskleri mağara kiliseleri içerisinde yer almaktadır. Burada özellikle Göreme Açık Hava Müzesi içerisinde yer alan kiliselerde Hz. İsa tasvirli freskler dikkatleri üzerine çeker. Bu freskler tarihi belge niteliği taşır ve üslubu ile dini anlamları üzerinde araştırmalar yapılmıştır. Son olarak yapılmakta olan araştırmalarda kültürel miras değerleri ile koruma faaliyetleri de yürütülmektedir.

Peri bacaları, kayalık alanları ile ünü ülke sınırlarını aşan tarihi kültürel adresimizdir. Özellikle Kapadokya bölgesinde kilise ve manastır en fazla Göreme ile çevresinde yer almaktadır. Böylelikle 1950’li yıllarda burası açık hava müzesi ilan edilmiştir. Sonuçta önemine binaen 1985 yılında UNESCO Dünya Kültür Mirası Listesine alınmıştır. Öncelikle korunmaya alınan bölgelerden biridir.

Burada bulunan kiliselerin hepsinde farklı freskler betimlenmiştir. Ancak kiliselerin yapımı 10 ve 13. yy arasında olduğundan dolayı aynı döneme gelmektedir. Aynı dönemde inşa edilmesi ve kullanılıyor olması kilise duvarlarında bulunan fresklerin hemen hemen hepsi aynı sahneyi betimlemektedir. Bununla birlikte burada korunarak günümüze gelen en iyi freskler Karanlık Kilise’de bulunmaktadır. Bu kilisenin fresklerindeki resmedilme, betimleme ile sahneler geçmişe ışık tutar.

Göreme Bölgesinde açık hava müzesinin doğu yamacında bulunan Karanlık Kilise Freskleri buranın 11 ile 13. yüzyıla kadar uzanan bir tarihinin olduğu göstermektedir. Burada konumlanan yerde Kızlar ve Erkekler Manastırı, Elmalı Kilise, Aziz Basileus Kilisesi, Yılanlı Kilise, Tokalı Kilise, Çarıklı Kilise ve Aziz Barbara Kilisesi bulunur. Bu kiliselerin içerisinde bulunan freskler Karanlık Kilise’dekine benzerlik göstermektedir. Bunun sebebi aynı dönemlerde yapılmış olmalarıdır.

Binlerce yıl geçmişe sahip mağara kiliseleri doğal oluşumları ile günümüze kadar gelmiştir. Aynı zamanda bölge Bizanslılar başta olmak üzere birçok medeniyete ev sahipliği yapmıştır. Bu yapılarda bulunan freskler döneme ışık tutar. Özellikle yer altı şehirlerinde olduğu gibi burada bulunan kayalıkların kolay işlenebilmesi mağara kiliselerin ortaya çıkmasında neden olarak görülmektedir. Böylelikle Kapadokya Kiliseleri Freskleri gün yüzüne çıkmıştır.

Yapılan bu fresklerin kiliselerdeki dizilimini karşılaştırdığınızda kronolojiden uzak olarak resmedildiği görülmektedir. Ancak  Kapadokya Kilise Freskleri tamamen rastgele dizilim ile duvarların büyüklüğüne göre yapıldığını belirmek mümkündür.

Mağara duvarlarının nemi nedeniyle direk duvara işlenen fresklere sahiptir. İki bölümden oluşturulan kilise serbest yunan haçı planı ile inşa edilmiş.  XI. yy yapıldığı belirtilen kilisenin ismini yılanı öldüren Aziz Theodore ve Aziz George freskinden aldığı düşünülüyor. Öncelikle efsaneye göre burada kiliseye ismini veren freskte günahkâr dört çıplak kadına saldıran sekiz yılan resmedilmiştir.  Ancak birinci kadına ait kitabenin tahrip olması nedeniyle sahnesi anlaşılamayacak kadar kötüdür. Fakat kitabenin birinde çocuğunu emzirmeyen kadını cezalandıran yılanın kadının göğsüne saldırdığı görülüyor. Diğerinde ise yalan söyleyen kadının ağzına, dördüncü kadının ise söz dinlemediği için kulaklarına saldıran yılandan bahsetmek mümkündür.

Islak sıva üzerine işlenen freskler diğer ismiyle Fresko kireç suyunda eritilen madensel boyalar yardımıyla duvara resim yapılma tekniğidir. Fresklerin yapılmasında kullanılan yöntem en uygun teknik olarak karşımıza çıkar. Böylelikle Kapadokya kilise freskleri binlerce yıl dayanıklı kalmış ve günümüze kadar gelmiştir. Bu yüzden günümüze kadar gelmiş olmaları sayesinde geçmişe ışık tutan bu freskler tarihsel belge niteliği taşımaktadır.

Mağara kiliselerin konumlandığı alanlar ile yapılan freskler teknik, üslup ve içerdikleri dini sahneler açısından ele alınmaktadır. Özellikle 18 Farklı sahneye ver verilen betimlemeden bahsetmek mümkündür. Bu resimlemelerle yapılan sahnelemelerin Tevrat, İncil ve Apokrif kaynaklı yapıldığını belirtmek doğru olur. Kapadokya bölgesi mağara fresklerinde betimlenen sahneler şu şekildedir;

Nevşehir Kapadokya mağara kiliseleri duvarlarında bulunan fresklerin boyama tekniğinde alçı, kum, saman karışımının duvar üzerine sıvanması ile üzerine yapılmıştır. Işığa ve neme karşı dayanıklı olmasına karşın dönemin oldukça ucuz boyama tekniğidir. Üstelik fresk mağaraların nemli olması nedeniyle yaş sıva ihtiyacı duymadan yapılmıştır. Hatta mağara kiliselerindeki camların küçük olması, ışık miktarının içeriye daha az şiddetiyle girmesi freskleri korumuştur.

Kiliselerde bulunan freskleri yapan ressamlarda belli tekniklerden yardım almıştır. Özellikle kalıp kullanıldığı ve serbest çizgilerin olmadığı görülmektedir. Kapadokya Freskleri bölgenin tarihini yansıtmaktadır. Bu anlamda özellikle Bizanslıların Hristiyanlık zamanı sanat eserlerini oluşturmaktadır. Kapadokya Kiliseleri Freskleri ve tasvirleri ile betimlemeleri ayrıntılı olarak ele alınabilir. Bu anlamda en fazla betimleme yapılan sahneler şu şekildedir.

Kiliselerde bulunan sahneler konu itibariyle dönemin sanatını yansıtırken içerik açısından Hıristiyanlığın geçmişinden kesitler vermektedir. İsa’nın doğumu öncesi Meryem ve Yusuf kalacak yerleri olmadığı için ahırda konaklamak zorundadır. İsa’nın doğumu ile kutsal aile fresklerde ahır içerisinde tasvir edilir. Beşiğin başında bir öküz bulunmaktadır ve İsa’ya bakmaktadır. Ön tarafta ise doğum sonrası İsa’yı yıkamak için hazırlık yapan kadınlar görülür. İsa’nın doğumu sahnesinde İsa’nın başında değerli taşlarla süslü sarı halesi, örgü desene sahip beyaz kundağı ve dışı süslü taşlarla çevrili beşiğinde yatarken betimlenmiştir.

Kapadokya Freskleri sahnelerinin büyük çoğunluğunda İsa tasvirleri bulunur. Bunlardan biri de Vaftizci Yahya’nın İsa’nın vücudunu tamamen Jordan Nehri’ne batırılmış halde resmedilmesidir. Bu esnada gökten inen kumrunun İsa’nın başına konduğu tasvir edilmiştir. Vaftiz sırasında diğer tarafta ise uzun kızıl saçlı, kızıl sakallı sarı haleli bir melek yer almaktadır. Hale içerisindeki kırmızı bir haç ise burada dikkati çeken diğer unsurdur.

Beytanlı Lazarus  Yuhanna İncil’inde İsa’nın ölümünden dört gün aradan sonra dirilttiği kişidir. Sahnede Lazarus oyma mezarın önünde ayakta durmaktadır. Önde ise kız kardeşleri Marta ile Meryem vardır. Freskin solunda Lazarus’a gelen İsa ile havari Tomas vardır. Betimlemede İsa’nın sol elinde rulo beyaz kağıt, sağ elinde ise takdis işareti vardır. Lazarus’un kız kardeşleri İsa’nın önünde eğilmiş ve şükranlarını iletmektedirler.

Bu sahnede çarmıha gerili İsa Peygamber yer alır. Sağında Meryem Ana ve iki kadın figürü solunda ise İsa’ya sirkeli su uzatan asker vardır. Yanında ise Yuhanna ile solda yüzbaşı yer alır. İsa çıplaktır ve belini bir örtü kapatmaktadır.

Freskin merkezinde İsa, sağında Meryem Ana ve solunda Vaftizci Yahya bulunur. Dua biçimi olan deesis ile burada tanrıdan af dilemektedirler. İsa’nın ayaklarına eğilen günahkârlar bulunmaktadır. İsa değerli taşlarla örülü bir tahtta otururken bir elinde kutsal kitap diğerinde takdis durumunda resmedilmiştir. Betimlemede Vaftizci Yahya üzgündür ve İsa’nın üzerine eğilmektedir.

İsa’nın önündeki masanın üzerinde İsa’yı ve Hristiyanlığı temsil eden bir balık bulunur. Etrafından 12 havarisiyle yemek masasında görülür. Bir eliyle masayı takdis eden İsa’nın diğer elinde rulo vardır. Sarı renkli halesi ve içinde incilerle süslenen haç bulunur. Saçı ve sakalı kızıl olan İsa’nın yakınında oturan Vaftizci Yahya’dır.

Mağara Kiliseleri ile Kapadokya Fresklerinden birinde Hades’in kırık kapıları İsa’nın ayakları altındadır. Adem’in tam tersi uzanan İsa’ya bakarak ellerini iki yana açan şeytan görünür. Bu betimlemede şeytan, İsa’nın ölüm zaferi, şeytanın da bunu kabullenmesi ile çaresizliği tasvir edilmektedir. Kapadokya Freskleri geçmişe ışık tutan önemli bilgiler vermektedir. Aradan geçen zamanla bozulmuşlardır ve yok olma durumlarına kadar gelmiştir. Burada en iyi şekilde korunarak günümüze kadar gelen Karanlık Kilise freskleridir. Bunun en büyük nedeni ise kilisenin konumu olduğudur. Kültür Bakanlığının freskleri korumak için başlattığı çalışma takvimi 1973 yılına kadar uzanmaktadır. 1981 yılından sonra ise yapılan çalışmalar ile fresklerde sağlamlaştırma, temizleme ile yeniden renklendirme çalışmaları gerçekleştirilmiştir. Bu çalışmalar tüf üzerinde yapılan ilk çalışma olma özelliğini taşımaktadır.

Karanlık Kilise freskleri bugüne kadar gelmiş ve korunmaya alınmış en önemli betimlemelerdir. Bu anlamda özellikle kilise içerisinde bulunan İsa tasvirleri yüksek güvenlik tedbirleri ile ziyarete açılmıştır. Ziyaretlerde ek ücret ödemesi alınır. Böylelikle en fazla 15 kişinin ziyaret etmesine ziyaretin de 3 dakika ile sınırlı kalması sağlanmıştır. Amacı ise insan nefesinden fresklerin etkilenmesinin önüne geçmektir. Fresklere en büyük zararı veren unsur ışıktır. Böylelikle fresklerin olduğu bölgelerde zarar veren ışıklandırmalar bulunmamaktadır. Buraya özgü zarar vermeyen ışıklar kullanılır ve fresklerin önüne bir kişi geldiğinde yanar. Böylelikle daha az ışık verilmiş olur. Aynı zamanda fotoğraf çekimlerinde flaş kullanılması yasaklanmıştır. Çünkü anlık güçlü bir ışık kaynağı olan fotoğraf makinesi flaşları bu eserlere zarar vermektedir. Bölge halkı bu anlamda azami dikkat gösterir.

Işıktan korumak amaçlı olarak dışarıdan elen ışık kaynakları mümkün olduğu kadar azaltılma yoluna gidilmiştir. Dışarı ile bağlantısı olmayan bölgelerdeki freskler daha canlı renkleri ile günümüze gelmiştir. Bunlara en büyük örnek Karanlık Kilise’deki fresklerdir. Kapadokya bölgesinde bulunan 17 kaya kilisesi bulunmaktadır. Üstelik kilise freskleri üzerinde gerekli çalışmalar yapılmış ve  yapılmaktadır. Buralarda bulunan kilise fresklerinin bir bölümü onarım görmüş ve korumaya alınmıştır. Bölgenin yapısı, tüflerden meydana gelmesi, jeolojik özellikleri, doğal afetler ve insanlar ile hayvanlara bağlı olarak mağara kiliselerinde bozulmalar oluşmuştur.